ESSAYS, INTERVIEWS & REVIEWS
__________
Hans Theys
Foto’s als gedichten
Over een nieuwe reeks foto’s van Max Pinckers
Inleiding
Voor zijn recentste werk verbleef Max Pinckers (in 1988 geboren in België, maar opgegroeid in Azië) vier maand in India, vergezeld van zijn partner Victoria Gonzalez-Figueras. Hij heeft er geprobeerd verschillende aspecten van de liefde en het huwelijk te documenteren, vast te leggen, te ensceneren en tot leven te brengen. Bladerend en lezend in kranten en tijdschriften, kijkend naar films en zwervend door steden is hij op zoek gegaan naar onderwerpen die iets te maken hadden met zijn thema, zoals koppeltjes op huwelijksreis aan de voet van de Himalaya, mannen op witte paarden, Victoria’s (koetsen waarin pasgehuwden tochtjes maken), fotostudio’s waar koppeltjes zich laten fotograferen, vreemde decors voor huwelijksplechtigheden, een aangespoelde foto van een gehuwd paar (toevertrouwd aan een rivier, een meer of de zee na hun dood), een reeks afgewezen foto’s uit een fotostudio naast de Taj Mahal en veel andere zaken. Hij maakte ook foto’s van ‘lovebirds’ (jonge geliefden op de vlucht voor hun families die hun samenzijn afkeuren op basis van religieuze of sociale verschillen) en de Love Commandos (een organisatie die deze vluchtende geliefden ondersteunt en beschermt en hen helpt te trouwen en een nieuw leven op te bouwen).
Opnieuw zien we prachtige foto’s van mensen, sommige geënsceneerd, sommige niet. Zo zien we de schuilplaats van de Love Commandos, die herkenbaar is aan de blauwe muren: krappe ruimtes als ode aan de vrijheid. Vaak bevatten de mooi uitgelichte foto’s een bijkomende, onnodige reflectie van een flitslicht, als voetnoot of signatuur, maar ook als ruimtelijk-fotografische ingreep. Ondanks zijn grondige documentatie (die voor een groot deel bestaat uit foto’s die al dan niet gemaakt zijn door amateurs), streeft Pinckers naar foto’s die geen herkenbare elementen bevatten. Hij is niet geïnteresseerd in folklore of de zogezegde verschillen tussen culturen, maar wel in de universele zoektocht naar het ideale beeld, in onze opvattingen over schoonheid en kitsch, in onze beperkte stijlvormen en in de emoties die al deze beelden ondanks alles oproepen. Pinckers is geboeid door jonge koppeltjes die dromen van een Bollywood-achtig weglopen met de geliefde, door een traditie die ontaardt in koekjesdozen-romantiek of door de manier waarop leven en dood zichzelf verhullen en onthullen in onze omgang met beelden.
Feit en fictie
In een interview met Colin Pantall vertelt Pinkers dat ‘hij had gehoord over de Love Commandos en hen heeft benaderd om een verhaal over hen te maken. Het gaat om een ploeg van vier mensen die hun hoofdkwartier in Delhi hebben. Verder beschikken ze over een website en een noodlijn. Ze zorgen voor ondersteuning van geliefden die niet samen kunnen zijn omdat hun familie daartegen gekant is omwille van redenen die te maken hebben met kaste en religie. In India zijn de meeste huwelijken gearrangeerd, maar jonge mensen worden verliefd en lopen weg. Het hoofddoel van de Love Commandos is ervoor te zorgen dat ze dit op een veilige en wettelijke manier kunnen doen en te voorkomen dat ze het slachtoffer worden van een eremoord. Ze bieden een schuilplaats aan en gaan soms mensen redden. Ze hebben minstens acht verschillende schuilplaatsen in New Delhi en veel meer in de rest van het land. Ze beweren ook te kunnen rekenen op 50.000 vrijwilligers, waaronder veel mensen die eerder werden geholpen door de Love Commandos. Eigenlijk gaat het hier dus om een typisch onderwerp voor een fotografische documentaire, handelend over mensen die echt in gevaar zijn. Elk jaar vinden er naar schatting duizend eremoorden plaats in India. Maar het is ook een probleem dat zich voordoet in een groot deel van Azië, Afrika, Europa en het Verenigd Koninkrijk.’
‘Pinckers had de zaken op een directe manier kunnen aanpakken door de Love Commandos en de mensen die door hen worden geholpen te fotograferen,’ schrijft Pantall. ‘Maar in plaats van het documentaire aspect van het verhaal te benadrukken, ging hij de richting van fictie uit, een beeldtaal gebruikend die hij ontleent aan de Indische filmwereld (ook gekend als Bollywood) en de manier waarop die relaties en liefde in beeld brengt. (…) Ironisch genoeg voegen de enscenering, de belichting en de symboliek niet alleen een fictie-dimensie toe aan het verhaal, maar ook een realistisch verslag van hoe de liefde wordt opgevat en beleefd in India. Want ondanks de economische vooruitgang van de laatste jaren, blijft het een uiterst conservatief en tegenstrijdig land waar zelden openlijk wordt gesproken over seks en liefde. In plaats daarvan dienen de ingewikkelde intriges en het geëxalteerde drama van honderd jaar Indische film als vervangende opvoeding over hoe je verliefd wordt en kan liefhebben.’
Een prachtig opgezet boek
Het boek bestaat uit verschillende bestanddelen (tekst of beeld) die elk een andere vormgeving hebben gekregen. Eén soort beelden bestaat altijd uit een opeenvolging van foto’s die in het hoofdkwartier van de Love Commandos werden gemaakt. Ze zijn herkenbaar door deze opeenvolging, de niet gesneden bladzijden, de blauwe muren, de krappe ruimtes en de eenvoudige belichting. Deze fotoreeksen zorgen voor horizontale lijnen. De ironie van deze vormgeving berust hierin dat deze foto’s de meest documentaire zijn, terwijl hun verschijnen in reeksen de mythe van het beslissende moment of het ‘moment van de waarheid’ ondergraaft. Deze reeksen benadrukken de aanhoudende, maar vergeefse pogingen van de fotograaf om de realiteit te vatten, maar versterken ook de beperkte ruimte waarin deze mensen zich schuilhouden.
Een andere reeks van ‘beelden’ bestaat in de radicaal verticaal geordende, ‘aflopende’ teksten die afkomstig zijn van de weblog van de Love Commandos. Samen met de foto’s van het hoofdkwartier weven ze het basispatroon van het boek.
Een derde reeks beelden bestaat uit gevonden materiaal. Het kan gaan om gevonden documenten of krantenartikelen, maar ook om gevonden foto’s of ‘found footage’ zoals inscripties op bamboebomen of posters.
Een vierde categorie wijkt het meest af van de foto’s die Pinckers tot op de dag van vandaag heeft gemaakt. Het gaat bijvoorbeeld om fotografische documenten over sculpturale integraties die op locatie gedaan werden in samenwerking met de kunstenaar Gauthier Oushoorn.
Een vijfde reeks beelden bestaat vooral uit geënsceneerde foto’s of foto’s die zowel geënsceneerd als documentair lijken. Ze worden gekenmerkt door een uitgekiende, vaak complexe belichting, waarbij verschillende lichtbronnen en flitslicht gebruikt worden. In het boek hebben ze een visuele, narratieve functie. Ze vertellen visuele verhalen die te maken hebben met het algemene onderwerp van het boek. Ze zijn het resultaat van een ogenblikkelijk improviseren met gevonden situaties en mensen die toevallig worden ontmoet. Ze vereisen een snel reactievermogen van de fotograaf en trachten het onderwerp op een inventieve manier te belichten. Sommige van deze foto’s hebben ook een louter documentair karakter, bijvoorbeeld als ze ons delen tonen van plechtigheden, decors of fotostudio’s die te maken hebben met gearrangeerde huwelijken.
Een nogal afwijkende reeks beelden bestaat uit vijf foto’s van stillevens voor een zwarte achtergrond. Ze hebben een symbolische functie en zijn op een verhalende manier verbonden met het hoofdthema. Bijvoorbeeld zien we een flesje met het parfum van de Ware Liefde, samengesteld door een professioneel parfumeur en een marmeren beeldje van een rozenverkoper, allebei gemaakt in opdracht van de fotograaf.
Een laatste reeks beelden bestaat uit geïdealiseerde, digitale landschappen die afkomstig zijn uit fotostudio’s, waar ze worden gebruikt als achtergrond voor portretten.
Voor Pinckers is het statuut van elk beeld en de hiërarchie tussen de verschillende beeldenreeksen erg belangrijk. Dit vertaalt zich in de manier waarop ze zijn opgenomen in het boek. Gevonden beelden worden aflopend gedrukt, groter dan zijn eigen foto’s. De digitale landschappen hebben geen rechtstreekse documentaire waarde, maar ze verwijzen naar de hedendaagse internet-esthetiek. De stillevens zijn objectieve registraties van voorwerpen die te maken hebben met handelingen die uitgevoerd of uitgelokt zijn door de kunstenaar. Samen met de teksten van de weblog zorgen al deze beelden voor een context of narratieve structuur waarin de eigen foto’s worden ingebed. De foto’s van de sculpturen die tot stand kwamen in samenwerking met Gauthier Oushoorn maken deel uit van het dubbelzinnige gebied tussen de objectieve registratie en het loutere ensceneren. ‘Misschien een opening naar de toekomst,’ zegt Pinckers, ‘verwant met de vroege registraties van land art.’ In het algemeen gaat dit boek over de manier waarop verschillende soorten beelden of foto’s kunnen functioneren binnen een bepaalde context, zonder de beperkingen van een eendimensionaal esthetisch standpunt. Door deze verschillende vormen van representatie te vermengen wordt de politieke dimensie zichtbaar van onze omgang met beelden en esthetische criteria.
Twee industrieën, gebaseerd op liefde en angst
In een niet gepubliceerd interview met Pinckers, wijt Sanjoy Sachdev, de oprichter van de Love Commandos, het hardnekkige voortbestaan van gearrangeerde huwelijken in India aan de huwelijksindustrie. Anderzijds lijken jonge mensen die een op liefde gebaseerd huwelijk nastreven beïnvloed te zijn door de filmindustrie, die het op liefde gebaseerde huwelijk vaak als onderwerp neemt voor films. Het mooie aan deze foto’s is onder meer dat we voelen hoe complex deze situatie is. Wie is er werkelijk vrij? Wie kan denken en handelen wars van beelden die hem of haar controleren? Allicht blijven de gearrangeerde huwelijken bestaan, omdat mensen bang zijn voor verandering en niet graag afwijken van de norm. Paradoxaal genoeg kunnen we zo’n angsten enkel tegemoet treden met compassie, begrip, geloof en liefde. Elke maatschappelijke verandering kost tijd. Pinckers vraagt Sachdev ook hoe hij ware liefde kan onderscheiden van verliefdheid. Sachdev antwoordt dat mensen die elkaar zo graag zien dat ze bereid zijn alles achter te laten en de grootste gevaren te trotseren, alleen maar verbonden kunnen zijn door ware liefde.
Een veranderende methode
Bij het maken van de fotoreeks Lotus (in samenwerking met Quinten De Bruyn) nam Pinckers stelling ten opzichte van het standpunt van de documentaire fotograaf door foto’s die mensen van zichzelf maakten (met wegwerpcamera’s die hij hen had bezorgd) te combineren met esthetische, geïdealiseerde en tegelijk geïmproviseerde, ‘onechte’ foto’s die hij zelf maakte. Toen hij de reeks The Fourth Wall maakte, beperkte hij zich tot het regisseren van fictieve scènes, zonder de dogma’s van de documentaire fotografie aan te vallen. Deze reeks ging meer over de invloed van fictie op de realiteit en een verwarring tussen filmdecors en plekken in de stad: een bevragen van wat echt is en wat niet. In tegenstelling met Lotus werd de reeks The Fourth Wall niet bepaald door één visueel onderwerp, maar door een thematisch concept. Vandaag, in Will They Sing Like Raindrops or Leave Me Thirsty, worden beide methodes gecombineerd: een documentair onderwerp (de Love Commandos) wordt vormgegeven in een ontmoeting tussen teksten, documentaire beelden, gevonden beelden en fictieve of abstracte elementen.
De poëtische benadering van Pinckers
De schoonheid van Pinckers’ benadering berust hierin dat hij geen standpunt inneemt. Hij tracht de dingen vanuit zoveel mogelijk gezichtspunten te belichten. Pijnlijk materiaal (de krantenartikels en de weblog van de Love Commandos) wordt gecombineerd met een fijnzinnige, poëtische benadering, die bezoedeld is door geflirt met verschillende vormen van kitsch. Zo ontmoeten we in dit boek een oudere man die zijn fortuin heeft gespendeerd aan een betonnen replica van de Taj Mahal als een laatste rustplaats voor zijn vrouw en hemzelf. We voelen Pinckers’ verbazing tegenover de spirituele schoonheid van deze toewijding, maar we zien ook zijn gevoel voor kitsch als een middel om ongezegde dingen mee te delen. In een essay over de superioriteit van de poëzie ten opzichte van het proza schrijft Joseph Brodsky dat ‘het verzet tegenover het cliché de kunst onderscheidt van het leven’. In overeenstemming met dit essay zou ik Pinckers’ foto’s willen vergelijken met gedichten (en zijn boeken met dichtbundels): precies; beknopt; verbonden door lijnen, ritmes en kleuren; kritisch ten opzichte van cliché’s zonder hun bestaan te veronachtzamen; zoveel mogelijk weerstand biedend tegen fotografische conventies in een poging een eigen taal te ontwikkelen zonder de gevangene te worden van een eenduidige stijlfiguur. Zo kunnen we erop wijzen dat dit boek geen klassieke landschappen, portretten of close ups bevat. Het enige portret toont ons de oprichter van de Love Commandos, met blote voeten en boven zijn hoofd een krakkemikkige boekenplank volgestouwd met dossiers.
‘Hoe meer gedichten je leest,’ schrijft Brodsky, ‘hoe onverdraagzamer je wordt tegenover elke vorm van woordenkramerij, of het nu gaat om fictie of om politieke, filosofische, sociologische of historische betogen. (…) Als nakomeling van het grafschrift en het epigram verschijnt poëzie als de kortste weg naar om het even welk onderwerp. Poëzie brengt het proza discipline bij. Het leert ons niet alleen over de waarde van elk woord, het wijst ook op de vlietende mentale patronen van de soort, op alternatieven voor de lineaire compositie, op de kunst het vanzelfsprekende te elimineren, op het beklemtonen van het detail en op de techniek van de anticlimax.’
De poëzie van Pinckers’ werk vloeit hieruit voort dat het de complexiteit en de disharmonie van de werkelijkheid weerspiegelt en wijst op de ‘vlietende mentale patronen’ van de mens aan de hand van foto’s waarin een ‘lineaire compositie’ vervangen wordt door een veelzijdige benadering die leidt tot levendige, maar besliste beelden. Geen beslissende momenten, maar besliste beelden. Beelden die direct aan ons verschijnen, maar een complexe aard hebben en vermengd worden met teksten en documenten die samengebracht worden in een nauwgezet gecomponeerde dichtbundel.
Montagne de Miel, 30 januari 2014